آتشفشان جوان دماوند، فعالیت احتمالی یا خاموشی ابدی؟/ با تشکیل یک گروه مطالعاتی، ابهامات برطرف شود

عصر ایران- یوسف ناصری: کوه دماوند که یکی از نمادهای کشورمان است بلندترین کوه آتشفشانی خاورمیانه و آسیا به شمار می رود. قله این کوه بر اثر سرد شدن مواد مذاب آتشفشانی خارج شده از آتشفشان جوان شکل گرفته و برخی آتشفشان های قدیمی محدوده کوه دماوند، کوه های با ارتفاع کمتری را ایجاد کرده اند.
بنا به گفته برخی آتشفشان شناس های ایرانی و بر اساس تعیین سن سنگ هایی که حاصل فوران های آتشفشانی متعدد دماوند است و پس از خروج از درون و دهانه این آتشفشان سرد شده اند، آخرین فعالیت های آتشفشانی این کوه به ۷ هزار سال قبل و ۴ هزار سال قبل برمی گردد.
پس از آخرین فعالیت در ۴ هزار سال قبل، سنگ هایی پیدا نشده است که به استناد آنها بتوان گفت فعالیت جدید آتشفشانی همراه با خروج مواد مذاب طی ۴ هزار سال اخیر اتفاق افتاده است.
هر آتشفشان یک مخزن یا اتاقک مواد مذاب دارد که گازها و مواد مذاب در آن نفوذ می کند و در زمان فعالیت آتشفشانی، این گازها و مواد مذاب از دهانه آتشفشان خارج می شوند.
کوه آتشفشانی دماوند به لحاظ جغرافیایی در استان مازندران است. شهر دماوند که جزو استان تهران است در نزدیکی و جنوب این کوه آتشفشانی قرار دارد. کوه دماوند را در روزهای آفتابی و بدون آلودگی هوا، می توان در شمال شرقی تهران مشاهده کرد.
از طرف دیگر گسل ۴۰۰ کیلومتری مُشا- فَشَم که از شاهرود استان سمنان تا آبیک استان قزوین امتداد دارد، از مُشا(جزو شهرستان دماوند) و فَشَم(جزو شهرستان شمیرانات تهران) می گذرد در آخرین فعالیت بزرگ لرزه زایی خود، زلزله ۷٫۲ ریشتری سال ۱۸۳۰ میلادی را در محدوده دماوند رقم زده است.
با توجه به این که زلزله شناسان ایرانی اعتقاد به تاثیر گذاری و تاثیر پذیری آتشفشان دماوند و گسل زلزله مُشا- فَشَم، عصر ایران در ادامه بررسی های خود در خصوص فعالیت یا عدم فعالیت احتمالی آتنشفشانی دماوند، با دکتر منصور قربانی گفت و گو کرده است.
منصور قربانی، دکترای زمین شناسی با گرایش سنگ شناسی(سال ۱۳۷۸) از دانشگاه شهید بهشتی دارد و در کتاب تالیفی خود -مبانی آتشفشان شناسی یا نگرشی بر آتشفشان های ایران- درباره کوه آتشفشانی دماوند نیز اظهار نظر کرده است.
گفت و گوی عصر ایران با این زمین شناس و استاد دانشگاه شهید بهشتی راجع به کوه آتشفشانی دماوند را می خوانید.
***
*شما در حوزه زمین شناسی فعالیت دارید. تخصص شما در سنگ شناسی و مسائل مربوط به منابع معدنی مختلف است.
عمدتا بر جنبه اقتصادی قضایا در مطالعات خودتان تاکید کرده اید و آن را ادامه ادامه داده اید. یعنی عمده فعالیت هایی که انجام داده اید به نوعی به مباحث اقتصادی برمی گردد. راجع به دماوند چطور علاقه مند شدید که فعالیت مشخصی داشته باشید؟
-دماوند یک آتشفشان خاموش در ایران است. ممکن است بعضی ها بگویند نیمه خاموش. به اعتقاد من، یک آتشفشان خاموش است در البرز مرکزی و شرق تهران. دماوند تقریبا در ۵۵ کیلومتری شرق تهران است.
آتشفشان دماوند، یک آتشفشان تک است. دماوند، خودش به تنهایی، فعالیت داشته است و با یک سن کُواتِرنِری یعنی سن جوان زمین شناسی. آخرین گدازه هایش احتمالا مربوط به چند هزار سال پیش است.
آن چیزی که دقیق اطلاع داریم و سن سنجی شده است ۳۸ هزار و ۵۰۰ سال است ولی بعد از آن هم به احتمال زیاد فعالیت داشته است.
من زمین شناس ایران هستم. یعنی زمین شناسی ایران را مطالعه می کنم. دماوند یکی از پدیده های جالب زمین شناسی ایران است.
از سوی دیگر با توجه به این که دماوند خیلی نزدیک به تهران است و گاهی شایعه هایی می شد که مثلا دماوند می خواهد فوران کند و فعالیت مجدد کند، چون باید اطلاعاتی به اجتماع داد که آگاه شوند و بیخود نترسند، به همین دلیل در مورد دماوند علاقه داشتم و مطالعاتی انجام دادم.
مطالعاتی را که درباره دماوند انجام شده است دنبال کردم. خودم در مورد دماوند نظر دارم که آن را می گویم.
به اعتقاد من، دماوند هیچ وقت فعال نخواهد شد. دماوند به طور کامل خاموش شده است و دلایل زیادی هم برای صحبت های خودم دارم.
*آتشفشان ها را به سه دسته فعال، خفته و خاموش تقسیم بندی کرده اند. آتشفشان های فعال، آتشفشان هایی هستند که در سال های اخیر فعالیت داشته اند. دماوند در سال های اخیر فعالیت نداشته است که بگوییم جزو گروه فعال است. اما برخی معتقدند که خروج گاز و آب گرم، برخی از نشانه های فعال بودن آتشفشان است. .
از نظر خفته بودن آتشفشان دماوند، آیا علائمی وجود ندارد که نشان بدهد دماوند خفته است و خاموش نیست؟
-خاموش است. یک آتشفشان را می شود شبیه فردی بدانیم که به دنیا می آید، دوران بچگی دارد، جوان می شود، پیر می شود و نهایتا می میرد. آتشفشان دماوند هم، یک زمانی متولد شده و بعد شروع به رشد کرده و بزرگ شدن و فعالیت های شدید.
آتشفشان دماوند، یک دوران خیلی شدید داشته و بعد پیر شده. الان هم آن گازها و بخارهایی که بیرون می دهد، مرحله نهایی مرگ است یعنی دارد برای همیشه می خوابد.
*شما گفتید سن سنجی هایی که انجام شده ۳۸ هزار و ۵۰۰ سال را نشان می کنید. بر اساس این عدد است که شما نتیجه گیری می کنید آتشفشان دماوند خاموش است؟
-این سن ۳۸ هزار و ۵۰۰ سال را خارجی ها قبل از انقلاب انجام دادند. فردی به نام آلن باخ(زمین شناس سوئیسی) این کار را انجام داده است. بعدا هم مطالعات بیشتری انجام شده. اما این که سن سنجی روی جوان ترین گدازه انجام شده یا نه، اطلاع ندارم. چون سن سنجی سخت است.
می شود آخرین گدازه ها را پیدا کرد. حتما این گدازه ها، گیاهان را به دام انداخته اند. گیاهانی که در داخل گدازه ها نابود شده اند کربن شان باقی مانده است. از روی آن کربن می شود تعیین سِن کرد و عمر آخرین گدازه ها را گفت.
ما حتی خیلی جوان تر از آن ۳۸ هزار و ۵۰۰ سال قبل، گدازه داشته ایم ولی این که می گویم دماوند یک آتشفشان خاموش است به خاطر این است که دیگر فعالیتی نداشته است. عموم آتشفشان ها یک مخزن یا آشیانه یا انبار ماگمایی(مواد مذاب) دارند.
وقتی آتشفشان ها، فوران می کنند به خاطر تحولاتی است که در آن مخزن ماگمایی انجام گرفته است. شواهد نشان می دهد مخزن ماگمایی دماوند، دیگر یخ زده، بلوری شده یا کریستاله شده. دیگر ماگمای جدید به آن مخزن تزریق نمی شود.
یک مقدار کارهای ژئوفیزیکی هم که انجام شده بود این را نشان می داد که مخزن ماگمایی، دیگر بلوری شده است یعنی سرد شده. در آن مخزن ماگمای دماوند، ماگمای داغ و مذاب وجود ندارد که تزریق شده باشد.
من علاقه مند به زمین شناسی ایران هستم و در این زمینه فعالیت کرده ام. به طور کلی در کشور ما، فعالیت های آتشفشانی رخت بربسته اند یعنی خاتمه پیدا کرده اند. حتی تفتان ما هم همین طور است. آتشفشان تفتان از دماوند، جوان تر است ولی فعالیت آتشفشانی تفتان نیز خاتمه پیدا کرده است.
چند وقت پیش مشکلی در شهر خاش(نزدیک تفتان) پیش آمد و گاز و بوی نامناسب باعث سردرد و مشکلات تنفسی شده بود که در مورد آن اتفاق خاش گفتم اصلا نگران نباشید چون آتشفشان تفتان فعالیت نخواهد کرد. من اعتقاد دارم دماوند هم فعالیت آتشفشانی نخواهد داشت.
*آقای دکتر جلیل قلمقاش که آتشفشان شناس هستند اعتقاد دارند پوسته دریای عمان به زیر پوسته ایران می رود و نتیجه گیری کردند که آتشفشان های تفتان و بزمان در استان سیستان و بلوچستان فعال هستند. می گفتند چون فرورانش آن پوسته ادامه دارد هر لحظه ممکن است در آنجا فعالیت آتشفشانی اتفاق بیفتد.
-آن فعالیت پوسته وجود دارد ولی فعالیت آتشفشانی تفتان و بزمان خاتمه پیدا کرده است. این اعتقاد من است. آن فعالیت آتشفشانی خاتمه پیدا کرده و مدت نسبتا زیادی است.
هر چند که آن فرورانش ادامه دارد. اگر بخواهد فعالیت آتشفشانی اتفاق بیفتد دور از تفتان است و در شمال تفتان و بزمان اتفاق می افتد و نه این که در خود تفتان یا در خود بزمان. من فکر می کنم آن اتفاق هم نخواهد افتاد.
*آقای دکتر قلمقاش که معاون سازمان زمین شناسی کشور هستند علاوه بر فعالیت آتشفشانی دماوند در ۶۴ هزار سال قبل، گفتند که در ۲۵ هزار سال و ۷ هزار سال و ۴ هزار سال قبل هم فعالیت آتشفشانی داشته است.
-آن فعالیت آتشفشانی ۶۴ هزار سال قبل حتما اتفاق افتاده است. در آن فعالیت ۴ هزار سال قبل هم احتمال دارد آخرین گدازه های دماوند به بیرون آمده باشد. به اعتقاد من آخرین فعالیت آتشفشانی دماوند ۴ هزار سال قبل نیست و قدیمی تر از ۴ هزار سال قبل است.
*گفتند که سن سنجی شده و آخرین فعالیت دماوند همین ۴ هزار سال قبل است.
-اگر به روش کربن ۱۴، سن سنجی شده باشد درست است. اما با همه این صحبت ها نظر من همان است و دماوند، یک آتشفشان است که فعال نخواهد شد.
*اشاره کردید که دماوند یک آتشفشان تکی است.
-این هم به خاطر این که ما در البرز مرکزی با این سِن، آتشفشان دیگری نداشته ایم. یعنی در دوره زمین شناسی کواترنری که از ۲ میلیون سال قبل شروع شده است، هیچ فعالیت ماگمایی در دوره کواترنری در البرز مرکزی به غیر از دماوند نداریم.
در قاره های مختلف، آتشفشان ها یا خطی هستند یا این که منفرد و استوانه ای یعنی یک دهانه مرکزی دارند. دماوند، یک آتشفشان از نوع دهانه مرکزی است.
*در مصاحبه ای که با آقای دکتر قلمقاش داشتیم گفتند یک نقطه فعال زیر مخروط آتشفشان دماوند قرار دارد مواد مذاب تولید می کند.
-آن فعالیتی که باعث دماوند شده است، دیگر وجود ندارد و ماگمای جدید به مخزن ماگمای آتشفشان دماوند نمی آید.
*در دوره ای پوسته اقیانوسی زیر پوسته اوراسیا رفته و در ایران باعث ایجاد کوه ها و آتشفشان شده. فعالیت آتشفشانی دماوند مربوط به آن فعالیت نیست؟
-فعالیت آتشفشان دماوند مربوط به تحولات دیگری است. یک گسل از زیر دماوند می گذرد. عامل اصلی آتشفشان دماوند، بیش تر همان گسل است که در آن زمان فعالیت داشته است.
البرز مثل یک کمان در جنوب دریای کاسپین(خزر) کشیده است. رشته کوه البرز، سه قسمت است. از علی آباد گرگان تا دماوند را می توانیم البرز شرقی بنامیم. بعد هم از کوه دماوند تا تاکستان البرز مرکزی است. در محدوده دماوند، یک خَمِش اتفاق افتاده.
خم شدن رشته کوه البرز در ناحیه دماوند اتفاق افتاده است. دماوند در محل خم شدن آن کمان است و روند و امتداد البرز تغییر می کند. در البرز مرکزی، امتداد شرقی- غربی است. در محدوده دماوند، گسل هایی داریم. سد لار، روی گسل است. این گسل در محدوده دماوند ناپدید می شود. علتش این است که گدازه های دماوند، این گسل را ناپدید کرده است.
خمش این گسل در زیر دماوند اتفاق افتاده و فشار هم وجود داشته است. فشاری که مربوط به فرورانش پوسته بوده و از سمت جنوب به سمت شمال ایران وارد می شده، وجود داشته است. آن فشار در ناحیه دماوند، حالت کششی پیدا کرده و گدازه ها، بالا آمده و آتشفشان دماوند را ایجاد کرده است.
من این موضوع را در کتاب «آتشفشان شناسی؛ با نگرشی بر آتشفشان های ایران» نوشته ام.
*یعنی شما اعتقاد دارید شکل گیری آتشفشان دماوند به خاطر فرورانش پوسته اقیانوسی به زیر پوسته اوراسیا نیست؟
-با احتمال زیادی، من آتشفشان دماوند را به حرکت گسل ها نسبت می دهم. به ویژه در نتیجه فشارها و خمشی که در آن منطقه در رشته کوه البرز داریم حالت موضعی در ناحیه دماوند پیش آمده یعنی آن محل کوچک حالت کشش پیدا کرده و آن باعث پیدایش دماوند شده.
آتشفشان هایی که ناشی از فرورانش پوسته اقیانوسی بوده، قدیمی تر است و مربوط به دوره زمین شناسی میوسن است که بین ۲۳ میلیون تا ۵ میلیون سال قبل بوده است. آن آتشفشان ها، خطی هستند و گسترده هستند. در حالی که دماوند، یک آتشفشان منفرد است و دهانه مرکزی دارد.
دماوند در محل خمش البرز شرقی و البرز مرکزی است. یعنی دماوند بین البرز مرکزی و البرز شرقی است. من دماوند را محل تقسیم بندی البرز شرقی و البرز مرکزی می دانم.
*دکتر قلمقاش که در مورد آتشفشان دماوند تحقیقات انجام داده اند علاوه بر این که می گویند دماوند در ۴ هزار سال قبل فعالیت آتشفشانی داشته است معتقدند احتمال آتشفشانی شدن دماوند وجود دارد و خاموش نیست.
-این اعتقاد ایشان است ولی من اعتقاد دارم دماوند، خاموش است و فعالیت نخواهد کرد.
*در همان مصاحبه ای که با آقای دکتر قلمقاش داشتیم گفتند عامل این آتشفشان، یک نقطه داغ است. اما ایشان به طور مشخص نگفتند علت این نقطه داغ چه هست. می گفتند این نقطه داغ وجود دارد و عامل آتشفشان است.
آقای دکتر قلمقاش بر وجود آن نقطه داغ تاکید داشتند ولی ظاهرا وقتی عامل یک آتشفشان، یک نقطه داغ است به این صورت است که زمین در مناطقی سُست است و مواد مذاب از درون هسته و گوشته کُره زمین به راحتی به سطح بالاتر زمین می آید.
آیا انتقال مواد مذاب از گوشته و هسته داغ کره زمین به سطح بالاتر می تواند برای دماوند اتفاق افتاده باشد؟
-جریان نقطه داغ و انتقال حرارت از اعماق پایین به قسمت های بالاتر، یک بحث جداگانه است. آن وضع اصلا با دماوند جور در نمی آید.
به اعتقاد من، نقطه داغ در دماوند نیست. در رابطه با فشاری که از جنوب ایران وارد شده و با توجه به ساختاری که در ناحیه دماوند هست و بخش کوچکی در محل گسل ها دچار کشش شده است، قسمت های پایین ذوب شده و ماگمای دماوند(مواد مذاب) را ایجاد کرده است.
معمولا نقطه داغ در وسعت کوچکی مثل دماوند، عمل نمی کند. نقطه داغ مثل جزایر هاوایی است که چندین آتشفشان از چند میلیون سال پیش تا الان فعال هستند و مجموعه جزایر هاوایی را به وجود آورده اند. من فکر نمی کنم نقطه داغ، عامل ایجاد آتشفشان دماوند باشد.
*آن فشار پوسته زمین به فلات ایران هنوز تاثیر دارد و می تواند مواد مذاب تولید کند؟
-خیر. آن فشار قبلا وجود داشته است. آن فشار هنوز هست ولی الان آن فشار بر محل خَمش زمین در ناحیه دماوند، موثر نیست.
* به نظرتان گوگردی که در دهانه آتشفشان دماوند خارج می شود نشانه فعالیت مواد مذاب و مخزن مواد مذاب آتشفشان دماوند نیست؟
-اینها مربوط به پس از فعالیت آتشفشانی است. اولا گازهایی که در دماوند وجود دارد اندازه گیری دقیق نشده اند ولی عمده آن بخار آب است. یک مقدار هم گوگرد(سولفور/H2S) دارد و یک مقدار گاز کربنیک.
طبیعی است این گازها بالا بیایند. درست است که می گوییم ماگما(مواد مذاب) وجود ندارد ولی سنگ ها، داغ هستند. آب های ناشی از بارش که از شکستگی گسل ها پایین می روند، به سنگ های داغ می رسند و گرم می شوند. بنابراین، مجددا بالا می آیند.
آبگرم لاریجان ، مربوط به چنین چیزی است. آن آب ها، آب های جوی هستند. یعنی آب های حاصل از بارش و برف هستند که به اعماق زیاد زمین می روند و وقتی گرم می شوند به بالا می آیند.
این آب های گرم، همراه خودشان گاز سولفید هیدروژن(H2S) دارند و به سطح زمین که می رسند اکسید می شود و گوگرد بر جای می ماند. این گوگرد، در تفتان هست و در دماوند هم هست و من این گوگردها را دیده ام. وجود گوگرد، یک چیز طبیعی است.
* زیر کوه دماوند، دمای زمین احتمالا چند درجه است؟
-ما در این زمینه کار نکرده ایم. چیزی که می توان گفت این است که مواد مذاب از عمق نسبتا زیادی آمده اند و حداقل ۶۰ کیلومتری است. مواد مذاب از عمق ۶۰ کیلومتری منشاء گرفته اند.
*با توجه به این که گسل بزرگ و ۴۰۰ کیلومتری مُشا- فشم از جنوب کوه آتشفشانی دماوند عبور کرده است، آقای دکتر زارع (زلزله شناس) که در مورد ارتباط گسل زلزله و آتشفشان دماوند تحقیق کرده اند، در این زمینه اعتقاد د ارند با فعال شدن احتمالی آتشفشان دماوند، ریتم زلزله ها ۷ برابر می شود.
گسل مُشا – فَشم به نوعی با گسل شمال تهران ارتباط دارد. با در نظر گرفتن خروج آب گرم از زمین در اطراف کوه دماوند و گازهایی که از دهانه آتشفشان دماوند منتشر می شود، ممکن است همین فعالیت های دماوند روی گسل بزرگ مُشا – فَشم تاثیر بگذارد و فعل و انفعالاتی اتفاق بیفتد؟
-موضوع گسل و آتشفشان، دو موضوع مختلف و جدا از هم هستند. گسل مُشا- فشم در گستره وسیع تری عمل کرده و عمل می کند. آتشفشان دماوند جدا از آن گسل است. نسبت به همدیگر بی تاثیر هستند.
دماوند، کار خودش را انجام داده و تمام شده ولی آن گسل، فعالیت دارد و جدا از دماوند است. گسل مُشا – فشم، در ۱۶ کیلومتری دماوند است. من فکر می کنم ارتباطی با همدیگر ندارند.
*شما اعتقاد دارید که آتشفشان دماوند، خاموش شده اما آقای قلمقاش که آتشفشان شناس هستند و راجع به دماوند تحقیق کرده اند احتمال می دهند و می گویند آتشفشان دماوند بعد از آن فعالیت ۴ هزار سال قبل، مجددا ممکن است فعال شود.
در این زمینه این معما را چگونه می شود حل کرد که واقعا آتشفشان دماوند فعال می شود یا نه؟
-آقای قلمقاش، دوست عزیز من هستند. این چیزی که من می گویم نظر خودم است. نظر من هم، بر این اساس نیست که مثلا خواب دیده باشم. من بر مبنای شناختی که از زمین شناسی ایران و از زمین شناسی البرز دارم و با دانشی که از آتشفشان شناسی دارم، معتقدم که دماوند، خاموش است و دیگر فعال نخواهد شد.
من اعتقاد دارم دماوند، فعالیت آتشفشانی نخواهد داشت ولی آقای دکتر قلمقاش اعتقاد دارند دماوند می تواند فعالیت آتشفشانی داشته باشد. چون آتشفشان دماوند، نزدیک تهران است، به همین دلیل باید یک کار مطالعاتی در مورد دماوند انجام شود و نهایتا به سوالات و نکات مبهم جواب داده شود.
هر چند که من می گویم مخزن ماگمایی دماوند(مواد مذاب) یخ زده است و به عبارت دیگر، کریستاله شده و بلور شده. این دیگر خاموش است. اما اگر ماگمای داغ آمده باشد و در آن مخزن دماوند، ماگمای داغ باشد فرق می کند.