بدون شک مهمترین عامل پر رنگ شدن این جریان وجود تکایا و هیئات مذهبی است که با اجرای مراسمات عزاداری در جای جای کشور، فریاد مظلومیت شهدای کربلا را سر می دهند. و در این میان نقش مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع) از هر چیز دیگری پر رنگ تر است.
پایگاه خبری رسا نشر – مهدی سوری: عشق و ارادات به اهل بیت (ع) تاریخچه ای قدیمی در میان ایرانیان دارد. این عشق در وجود مردان و زنان ریشه دوانده است. از کودکی تا آخرین روز عمر اهل بیت (ع) همراه و در قلوب ایرانیان جای دارد. حتی در آگهی ترحیم درگذشتگان نیز از متوفی به عنوان پیر غلام امام حسین (ع) و خادمه حضرت زهرا (س) یاد می کنند. در این میان وابستگی بسیار خاصی به امام حسین(ع)، شهدا و ماجرای کربلا وجود دارد. همه ساله دهه اول ماه محرم کوچه پس کوچه های سرتاسر کشور سیاه پوش می شود ، هیئات و تکیه ها علم می گردد و مردم ایران یکپارچه مشکی پوش در عزای سرور و سالار شهیدان حاضر می شوند. درست از شب اول محرم صداهای حسین حسین از همه جا شنیده می شود. کم کم دسته ها به خیابان ها می آیند و عزاداران زنجیر زنان یاد حماسه و رشادت مردان و زنان کربلایی را گرامی می دارند.
بدون شک مهمترین عامل پر رنگ شدن این جریان وجود تکایا و هیئات مذهبی است که با اجرای مراسمات عزاداری در جای جای کشور، فریاد مظلومیت شهدای کربلا را سر می دهند. و در این میان نقش مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع) از هر چیز دیگری پر رنگ تر است. هر هیئت و حسینه چندین مداح و روضه خوان دارد که برخی آنقدر در این زمینه تبحر دارند که در سطح ملی و فرا ملی معروف می شوند. در این نوشتار قصد دارم به مداحی و ذاکرین اهل بیت از گذشته تا به امروز و سبک های مداحی بپردازم. هیمنطور حواشی زیادی پیرامون مداحان دهه اخیر که برخی از آنان در صدر خبرها قرار گرفته اند.
پیشینه عزاداری در ایران:
بطور قطعی نمی توان گفت که عزاداری برای امام حسین (ع) در ایران از چه زمانی شروع شده است. اما مستندات تاریخی نشان می دهد که در دوران سلجوقیان و خوارزمشاهیان این ایام گرامی داشته شده و مراسمات مختلفی هم برگزار می شده است. اما در دوران ایلخانان مذهب شیعه به رسمیت شناخته شده و شیعیان بطور آزادانه می توانستند مراسمات مذهبی خود را برگزار کنند. عزاداری حسینی در دوران صفویان به اوج خود رسید و می توان گفت اولین تکیه ها و حسینیه های عزاداری در این دوران ایجاد شده است. اما این شیوه عزادای که امروزه هم وجود دارد در دوران قاجار شکل گرفته است. پایه سبک های عزاداری امروزی در این دوران بنا نهاده شده است.در سال ۱۲۴۸ شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار «تکیه‌ی دولت» با گنجایش هزار نفر تماشاگر ساخته شد. برخی حتی معتقد هستند که در دوران قاجار بسیاری ار آیین‌های مربوط به عزاداری امام حسین مرسوم شد که از آن جمله می‌توان به برپایی سقاخانه، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا و مراسم تشت گذاری اشاره کرد. هرچند در دوران پهلوی تلاش شد تا اینگونه مراسمات برچیده شود و یا دست کم تحت کنترل حکومت قرار گیرد ، اما با وجود افرادی چون امام خمینی (ره) این تکایا از یک مرکز عزاداری به پایگاه سیاسی و مذهبی مقتدر تبدیل شدند که جرقه های انقلاب نیز از همین خسینیه ها شکل گرفت. همانطور که امام (ره) فرمودند”ما هرچه که داریم از این محرم و صفر است” . و یا در جای دیگری بیان داشته اند “این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است”. با سیاسی شدن جو هیئات مذهبی و جنبش مردمی عدالت خواهی، رنگ و بوی عزاداری ها نیز تغییر کرد. دیگر سخنرانان فقط روضه و نوحه نمیخواندند و مبارزه با رژیم پهلوی به مهمترین واژه کلیدی مباحث و جلسات در این مکان ها بدل شد.
با استقرار جمهوری اسلامی بر حکومت ایران فضا کاملاً مذهبی شد. دیگر تمام اعیاد و مناسبت های مذهبی همچون شهادت و وفات اهل بیت (ع) بطور گسترده و در همه شهرها و روستاها برگزار می شد و تحت پوشش خبری و رسانه ای کامل قرار می گرفت. با آغاز جنگ بین ایران و عراق و دفاع مردم از این آب و خاک و همچنین تقدیم شهدای بسیاری در راه دفاع از ناموس و آب و خاک این سرزمین ، این فضا دوچندان شد و بلندگوها از شهرها گرفته تا خطوط مقدم جبهه نوحه های مذهبی و انقلابی پخش می کردند. شب های عملیات دعا و نیایش، عزادای و سینه زنی، روزها و در راه رسیدن به خط نیز ذکر اهل بیت آرام بخشی تاثیر گزار و قدرتی عظیم برای رزمندگان به همراه داشت. در این هشت سال بود که مداحان زیادی پا به عرصه گذاشتند و در هر گردان و لشکر دست کم چند مداح و ذاکر اهل بیت (ع) حضور داشت.با پایان جنگ اما آنهایی که به شهرت زیادی رسیده بودند مسیر خود را ادامه دادند و برخی هم اکنون نیز در این حرفه مشغول فعالیت هستند. و مستمعین و طرفداران زیادی دارند.
شیوه ها وسبک های عزاداری :
در گذشته مراسمات مذهبی به سخنرانی وعاظ و روضه خوانی و ذکر مصیبت نوحه خوانان خلاصه می شده است. هرچند دسته های عزادای را برخی به دوران آل بویه نسبت می دهند و برخی هم معتقدند این سبک از عزاداری در دوران صوفیه و قاجار شکل گرفته است. اما شیوه مرسوم عزاداری های این روزها کمتر از ۱۵۰ سال قدمت دارد.اولین مراسم سینه زنی در ایران در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی برگزار شد. حاج محمد مرزوق طلبه اهل کربلا سینه زنی را از عراق به ایران آورد و پس از آن این شیوه عزاداری نیز به آداب مراسم اضافه شد.در ادامه نیز شاگردان وی حاج اکبر ناظم، مرحوم شاه حسین، حاج محمد علامه و حاج محمد علی اسلامی در این راه گام برداشته و سینه زنی در مراسمات مذهبی ایران جایگاه ویژه ای پیدا کرد. انقلاب که شد سبک ها و اشعار نیز تغییر کردند و نواها و اشعار حماسی باب گردید. در جبهه ها مداحان مدام در حال نوحه خوانی بودند و رزمندگان را آماده عملیات و جنگ با دشمن می کردند. صادق آهنگران، منصور ارضی، علی حاج قربانی دولابی (معروف به حاج قربان) ، مهدی منصوری، محمد طاهری، سعید حدادیان و … از مداحان دفاع مقدس بودند که بیشتر آنان بعد از جنگ نیز به این حرفه روی آوردند و برای خود تشکیلات و هیئت بزرگی در تهران بنا نهادند و هم اکنون نیز به این امر مشغولند.
علی حاج قربانی دولابی (معروف به حاج قربان)
منصور ارزی در زمان جنگ
رویه سنتی عزاداری در ایران تا اواسط دهه ۷۰ ادامه داشت تا اینکه ظهور مداحان و سبک های جدید این مراسمات را متحول کرد. حضور پر حاشیه نریمان پناهی مداح آذری زبان که یک هیئت با جمع کوچک در منیریه تهران راه اندازی کرده بودند همچون بمبی سر و صدای زیادی برپا کرد. استفاده ازاشعار و سبک های متفاوت نوحه خوانی ، سینه زنی متفاوت و بیان ذکر امام حسین (ع) با سبکی نا آشنا و شور سینه زنی طولانی مدت باعث شد در کوتاه ترین زمان نریمان پناهی مورد توجه قرار گیرد. کم کم جمعیت هیئت بیشتر و بیشتر شد و همه می آمدند که با چشم خود این شیوه عزاداری جدید را ببینند. از همان ابتدا با افزایش محبوبیت نریمان مخصوصاً در بین جوانان مخالفت ها و تلاش برای پایین کشیدن این مداح بصورت علنی و در پشت پرده آغاز شد. غافل از اینکه این نوع از عزاداری بسرعت در دل علاقمندان نشست و پدیده های دیگری هم ظهور کردند که تاثیر فراوانی در این ماجرا داشتند. از قم جوانی بنام سید جواد ذاکر سبک مشابه نریمان پناهی آورد . او نیز در کوتاه ترین زمان معروف شد. به دلیل مجاورت در مرکز تعلمیات دینی و حضور مراجع ، مخالفت های گسترده تری از طرف روحانیون بر علیه آغاز گردید و سید جواد در فشار و تنگنا قرار گرفت. این تهدیدها و فشار ها به حدی بود که برخی به او نسبت کافر و مشرک دادند. و در برهه ای از زمان از مداحی او ممانعت بعمل آمد.
کربلایی نریمان پناهی
مرحوم سید جواد ذاکر
حاج عبدالرضا هلالی
تغییر در سبک سینه زنی و نوحه خوانی در دهه ۸۰ به اوج خود رسید. از محمود کریمی که سبک خاص خودش را داشت تا ظهور پدیده پر حاشیه ای بنام عبدالرضا هلالی و جواد مقدم از تاثیر گذار ترین افراد در این تغییر بعد از نریمان پناهی به شمار می روند. همانطور که گفته شد این شیوه عزاداری مخالفان فراوانی داشت. منصور ارزی که از وی بعنوان بزرگترین مداح ایران نام می برند یکی از مخالفان این جریان بود. اما او نیز همچون دیگر متولیان حسینیه ها و هیئات مذهبی ناچار به پذیرش این سبک ها شدند. به نحوی که رضا هلالی وارد حلقه کاملا بسته مداحان مسجد ارک شد و پس از آن ذاکران بسیاری نیز سبک های غیر سنتی را در مراسمات این مسجد اجرا کردند. ایراد بزرگی که به این سبک ها وارد بود استفاده از آهنگ ترانه های خوانندگان پاپ ایرانی و یا ترکیه ای بود که باعث آهنگین شدن و ریتمیک شدن نوحه می شد. اما از طرفی سینه زنان از این سبک ها استقبال زیادی می کردند و شور بسیاری در این مراسمات ایجاد می شد. طولانی بودن شور و ذکر حوسین حوسین (همان حسین حسین) نیز ایرادی دیگری بود که بر این رویه وارد بود. مخالفتن معتقد بودند که این شیوه بیان نام امام حسین (ع) غلط و بی احترامی است. اما در نهایت پس از چند سال این سبک جای خود را در همه جا باز کرد و مخالفینی همچون منصور ارضی و سعید حدادیان نیز در مراسماتشان از این سبک ها استفاده می کنند. هم اکنون پیشتاز اینگونه نوحه خوانی جواد مقدم است که طرفدران بسیار زیادی در سرتاسر ایران دارد.
ادامه دارد ….